Znak czasu, czyli o patologicznych zachowaniach dzieci i młodzieży

Wiek dorastania był stosunkowo najpóźniej poznanym okresem rozwojowym człowieka. Badania wykazały, że wiele dysfunkcji powstaje właśnie w tym wieku i u wielu osób utrzymują się one przez resztę życia, przekształcając się często w poważne zaburzenia kliniczne. Współcześni rodzice i nauczyciele (w szczególności gimnazjalni) stają przed wyjątkowo trudnymi wyzwaniami - walką z wciąż nasilającą się patologią wśród młodzieży.
Z badań epidemiologicznych wynika, że nadal wzrasta liczba młodych ludzi podejmujących rozmaite zachowania ryzykowne. Tym terminem określa się różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia.
Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zaliczamy:
- palenie papierosów,
- używanie alkoholu,
- używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków),
- wczesną aktywność seksualną,
- zachowania agresywne i przestępcze,
- porzucanie nauki szkolnej,
- ucieczki z domu,
- stosowanie różnych diet dla poprawienie swej atrakcyjności fizycznej,
- koncentracja na bardzo płytkiej sferze życia, niechęć do podejmowania jakiegokolwiek wyzwania.

Negatywne konsekwencje zachowań patologicznych u młodzieży są zazwyczaj poważniejsze i występują szybciej niż u osób dorosłych z powodu nie zakończonego jeszcze rozwoju młodego człowieka.

Tak więc wczesny wiek inicjacji (alkoholowej czy seksualnej) uważany jest za podstawowy czynnik ryzyka, a im młodszy wiek, tym większe zagrożenie. Liczne badania wykazały, że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują. Na przykład picie alkoholu lub odurzanie się narkotykami często współwystępuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi i wczesną aktywnością seksualną lub je wyzwala.

Przeprowadzono dużo badań nad motywami, którymi kierują się młodzi, podejmując zachowania ryzykowne.
Oto one:
- motywy skłaniające młodzież do picia alkoholu:

• zmniejszenie zahamowań,
• nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi,
• nawiązanie znajomości,
• dla odprężenia się,
• dla zabawy,
• z ciekawości (jak smakuje alkohol),
• pod wpływem reklamy,
• z nudów,
• chęć ucieczki przed problemami (szkolnymi, rodzinnymi),
• obniżenie lęku,
• zwrócenie na siebie uwagi rodziny i szkoły,
• bunt młodzieńczy;

- motywy rozpoczynania współżycia seksualnego:

• pragnienia seksualne,
• ciekawość,
• miłość,
• uległość wobec partnera,
• podniesienie poczucia własnej wartości,
• wpływ alkoholu;
• chęć zdobycia środków finansowych (prostytucja wśród młodzieży w wieku gimnazjalnym i szkoły średniej).

- motywy sięgania po narkotyki:

• motywy ucieczkowe (ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych, od nudy i pustki, od samotności i lęku),
• upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej w celu uzyskania ich przyjaźni i uznania,
• poczucie bezsensu życia,
• ciekawość i chęć przeżycia czegoś niezwykłego,
• dążenie do przyjemności,
• chęć pokazania się dorosłym;
  

Zachowania ryzykowne są zatem sposobami na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których młodzi ludzie nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej.

Różne zachowania problemowe umożliwiają więc:
- zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa),
- realizację własnych celów rozwojowych (np. określenia własnej tożsamości, uzyskanie niezależności),
- radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi.

Jeśli młody człowiek czuje, że nie jest kochany w domu, jest mało atrakcyjny dla rówieśników, może próbować poprawić swą sytuację w grupie oraz zyskać akceptację za pomocą picia alkoholu, "ćpania" czy też innych zachowań ryzykownych.

Pedagodzy badający zachowania nastolatków szukają przyczyn zachowań ryzykownych. Wymieniają dwa rodzaje czynników:
- czynniki zewnętrzne, do których zaliczają strukturę rodziny, wykształcenie, zawód i wyznanie rodziców, klimat domowy (kontrola i wymagania), wpływy rówieśników i mediów,
- czynniki wewnętrzne to system osobowości dziecka (krytycyzm, samoocena, samokontrola, sposób oceniania rodziny i rówieśników, sposób postrzegania wzorców osobowych).

Niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne natomiast je hamują.
Czynniki ryzyka to cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych.
Czynniki chroniące to cechy, sytuacje i warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka.

Do głównych czynników ryzyka sprzyjających zaburzeniom zachowania związanych z warunkami rodzinnymi należy zaliczyć:
- czynniki ryzyka sprzyjające używaniu i nadużywaniu alkoholu;

• wysoki poziom konfliktów w rodzinie,
• brak więzi między rodzicami i dziećmi,
• picie alkoholu, palenie papierosów przez rodziców,
• słabe kierowanie rodziną (np. brak rygorów lub zbyt surowa dyscyplina, niekonsekwencja);

- czynniki ryzyka sprzyjające wczesnemu podejmowaniu aktywności seksualnej:

• nieobecność ojca w domu,
• rozwód, separacja, powtórne małżeństwo,
• brak jednego z rodziców,
• brak silnej więzi matki z córką,
• rodzice nadmiernie surowi lub nadmiernie ustępliwi;

- czynniki ryzyka predysponujące do używania narkotyków:

• brak lub osłabienie więzi emocjonalnej między rodzicami i dziećmi,
• wysoki poziom konfliktów w rodzinie,
• brak kontroli i dyscypliny lub odwrotnie,
• rozwód lub separacja rodziców,
• matka nadmiernie chroniąca,
• ojciec w roli domowego tyrana;

- czynniki ryzyka sprzyjające powstawaniu zachowań agresywnych u dzieci:

• dystans uczuciowy (odrzucenie, unikanie kontaktów z dzieckiem),
• nadmierna kontrola, stosowanie przymusu, wpajanie poczucia winy,
• niekonsekwentna dyscyplina,
• destruktywny stosunek rodziców do siebie,
• częste stosowanie kar cielesnych;

Nietrudno zauważyć, iż część czynników ryzyka się powtarza. Są to zaburzenia więzi, liczne konflikty w rodzinie, brak dyscypliny i kontroli lub nadmiernie surowa dyscyplina i kontrola, niekonsekwencja w wychowywaniu, tolerancja rodziców.
Taka rodzina nie wypełnia więc swoich podstawowych funkcji: wychowawczej i psychologicznej.
Natomiast wśród czynników chroniących przed zaburzeniami zachowania wymienia się dwa: więź pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz wyznaczanie granic dla zachowań dziecka.

Zaburzenia więzi z rodzicami uważa się za najważniejszą przyczynę nerwic, depresji, zaburzeń w odżywianiu się (bulimia, anoreksja). Od osób bliskich oczekuje się zaspokojenia naczelnej potrzeby psychologicznej - potrzeby miłości (tzw. głód bliskości). Jeśli jej dziecko nie znajdzie w domu - poszukuje gdzie indziej i to stanowi już punkt zagrożenia. We współczesnej profilaktyce coraz więcej uwagi poświęca się takim elementom jak przekazywanie dziecku reguł postępowania i wyznaczanie granic dla jego zachowań. W tej teorii odchodzi się od lansowanej wcześniej teorii wychowania bezstresowego i wychowania partnerskiego. Życie zweryfikowało te założenia. Stwierdzono, iż brak granic i reguł, brak dyscypliny i duża tolerancja przyczyniają się do powstawania zachowań dewiacyjnych, podobnie jak zbytni rygor i zbyt ciasne granice.

Uważa się obecnie, że granice i reguły są dzieciom niezbędne dla zachowania poczucia bezpieczeństwa. Są również niezbędnym elementem prawidłowego procesu socjalizacji.
Dziecko, którego rodzice respektują jego poglądy i uczucia ma szansę na zbudowanie zdrowych granic intelektualnych (tzn. mieć własne zdanie) i emocjonalnych (chronią od przewrażliwienia).

System granic pozwala nam określić "kim tak naprawdę jesteśmy" . Pozbawione granic dziecko nie jest zabezpieczone przed nadużyciami ze strony innych, zupełnie nie liczy się z innymi ludźmi, narażając się na odrzucenie. Jego zachowanie jest bezmyślne, a nawet bezczelne, chamskie i agresywne, co ogromnie utrudnia mu kontakty z ludźmi i alienuje ze społeczeństwa. Dziecko to swoisty zbiornik emocjonalny - aby mogło normalnie funkcjonować, musi mieć ciągle uzupełniany zapas paliwa. A tym paliwem jest mądra, bezwarunkowa miłość rodziców.

Na zakończenie nasuwa się refleksja: nie zmienimy niekorzystnych zachowań młodzieży za pomocą oddziaływań profilaktycznych adresowanych wyłącznie do młodych ludzi, warunkiem skutecznej profilaktyki jest włączenie rodziców oraz nauczycieli do programów adresowanych do dzieci i młodzieży.

mgr Krzysztof Romanowicz